Gweithiodd Vicky yn Courtaulds o pan oedd yn 15 oed, am 11 mlynedd. Byddai hi wedi hoffi aros ymlaen yn yr ysgol a mynd i'r coleg ond roedd ei mam yn disgwyl iddi fynd allan i weithio. Roedd hi wedi bod yn gweithio eisoes mewn caffi yn y Rhyl o 13 oed ymlaen. Dechreuodd hi mewn ffatri o'r enw Mayfair, a oedd yn gwneud cotiau 'duffle' ar lawr uchaf safle Courtaulds ond yn annibynnol ar y cwmni. Caeodd y ffatri hon a chymerwyd hi drosodd gan Courtaulds, ac aeth y gweithlu bach i Courtaulds hefyd. Roedd Vicky ar y gwaith 'coning' ac, yn nes ymlaen, daeth hi'n gynrychiolydd undeb. Symudodd i fod yn staff yn 20 oed, i'r adran astudio gwaith. Dydy hi ddim yn gallu cofio faint oedd hi'n ei ennill pan oedd hi ar lawr y ffatri, ond yn yr adran astudio gwaith roedd ei chyflog yn £ 23, mewn arian parod, a rhoddai'r pecyn pae heb ei agor i'w mam, a fyddai'n cadw'r £ 20 a rhoi £ 3 yn ôl iddi. Roedd hi'n dal i fod yn gweithio yn y caffi ar y penwythnosau a'r gwyliau banc ac yn ystod gwyliau o'r ffatri a bu'n rhaid iddi roi'r cyflog hwn i'w mam hefyd, heb ei agor. Roedd Vicky yn hoffi bod ar y staff ac roedd yn gwneud y swydd honno hyd nes iddi adael i gael ei phlant yn 1976.
Swydd gyntaf Margaret ôl gadael yr ysgol oedd yn Courtaulds, ar yr adran lapio cacen 'rayon'. Aeth i lawr i gael cyfweliad a dechreuodd ar unwaith.Dim ond tair ar ddeg oedd hi, yn 1940, dair wythnos cyn ei phenblwydd yn 14. O'r lapio cacennau, symudodd ymlaen at y trolïau, a oedd yn dod â'r cacennau i mewn i'r merched ac yn mynd â nhw i ffwrdd eto pan roedden nhw wedi'u gorchuddio. Roedd rhaid iddi fod yn gyflym, meddai, gan fod y merched ar 'piecework' ac yn gweithio'n gyflym iawn. Roedd yn rhaid i'r cacennau gael eu trin yn ofalus oherwydd os oeddent yn cael eu difrodi, neu'u taro, byddent yn cael eu gwrthod. Roedd gweithwyr Courtaulds yn gallu mynd ar 'day release' i Ysgol Uwchradd Fodern Fflint, a dysgodd Margaret wniadwaith. Byddent yn mynd yno am y diwrnod cyfan, yn hytrach na mynd i weithio. Roedd hi'n ennill tua phum punt yr wythnos ac roedd codiadau cyflog yn aml. Gan ei bod yn ystod y rhyfel, nid oedd llawer i'w brynu gyda'i chyflog, roedd cwponau ar gyfer popeth, felly dyna pam roedd hi'n gwneud ei dillad ei hun yn yr ysgol. Roedd ENSAs yn yr ystafell fwyta amser cinio, ond nid oedd cerddoriaeth ar lawr y ffatri. Roedd y dirwnod gwaith yn ddeg awr. Roedd Margaret yn mwynhau'r cwmni yno ond yn 1946, pan oedd y cyfyngiadau wedi mynd ac y gallai pobl adael y ffatri, penderfynodd ymuno â'r Fyddin Dir, gan ei bod yn awyddus i fynd i weithio yn yr awyr agored. Aeth i fferm yn Nhremeirchion am hyfforddiant am fis ac arhosodd yno tan 1949, er y gallai fod wedi dewis mynd i rannau eraill o'r wlad.
Gadawodd Maureen yr ysgol yn 15 oed (1955) a dechreuodd weithio yn Swiss Embroidery. Cael sac os yn siarad a dim ond wythnos y bu yno. Symud i Ffatri Welsh Hills Works Corona Pop. Gwisgo clocs oherwydd y gwydr toredig – roedd eu sŵn yn nodi gweithwyr Corona. Disgrifia’r broses ac fel y ffrwydrai rhai poteli. Gwneud syrop o siwgr- gorfod gwthio whilberi. Gwaith caled. Gwneud sgwash hefyd. Roeddent yn cael briwiau ‘anghredadwy’. Canu. Dychwelyd potel bop i gael arian. Gorffen yno yn 1959. Roedd cafn i olchi poteli. Blasau gwahanol. Yn oer iawn yn y gaeaf – poteli oer. Yn delifro Smiths Crisps hefyd. Bywyd cymdeithasol: YMCA; pictiwrs a dawnsfeydd. Siopau dillad y Porth. Golchi dwylo mewn soda costig cyn dawns y ffatri yn Bindles, Y Barri. Gadael am na châi ganiatâd i fynd i briodas ei chwaer. Cafodd ei chwaer swydd iddi yn ffatri sanau Bellito’s yn St Alban’s. Dychwelodd i weithio yn Creeds, Ystad Trefforest (tua1960-63), yn gwneud capstanau, gwynt ofnadwy. Roedd ar y llinell gynhyrchu. Rhuthr am y bysys ar ôl gwaith. Roedd ei gŵr yn gweithio yno hefyd. Ffatri boeth iawn.
VSW018 Enid Davies a Bronwen Williams, Deva Dogware, Gwynfe;Croydon Asbestos, Aberddaugleddau
Gadwodd Enid yr ysgol yn 16 oed (1965) a Bronwen yn 16 oed (1964). Diffyg trafnidiaeth - felly anodd cael gwaith os byw yn y wlad. Aeth Enid at ei brawd yn Aberdaugleddau a bu’n tynnu tatws ac yna yn Croydon Asbestos (tua 1966 tan 1968/9). Roedd hi’n cau menig lledr. Targed - cau 3200 (ansicr) o fenig yr wythnos. Munud y faneg. Gweld grwpiau fel yr Hollies yn y Masonic Hall. Ennill 'premium bond' at eu cyflog. Amodau gwaith da- dim sgil effeithiau asbestos. Bu Bronwen yn gofalu am blant cyn dechrau yn Deva Dogwear ac roedd wedi gorffen yno cyn i Enid ddechrau (c. 1966-68). Roedd yr amodau yn wael yn DD ond roedd y gweithwyr yn hwyluso’r gwaith. Gwneud coleri slip i gŵn yr oedd Enid. Hoffai’r annibendod. Cofia weldio gyda nwy; allforio’r coleri, gwrando ar Wimbeldon ar y radio. Bu Enid yn gwerthu coleri yn Crufts - pobl bwysig yno. Amodau gwael yn DD. Gadawodd Enid i gael babi, a dychwelodd nes i’r ffatri gau (tua 1968/9-1972).
VSW020 Rita Davies & Meirion Campden, Croydon Asbestos, Milford Haven;Myfanwy Products, Gorseinon;Ffatri Grysau Glanarad, Castell Newydd Emlyn
Gadawodd Rita(1945) a Meirion (1949) yr ysgol yn 14oed. Dechreuodd Rita yn syth yn ffatri grysau Glanarad a gadael i briodi (1954), gan ddychwelyd ar ôl tair blynedd. ac ymunodd Meirion (?1949- c 1995). Johnny Morgan oedd y bòs, brawd perchennog warws J T Morgan, Abertawe. Hemo crysau gwlanen oedd y job gyntaf. Arian poced o’r cyflog. Byddai‘r bòs yn eu taro ar eu pennau â phensil neu eu pinsio os oeddent yn siarad. Bu Rita ar y peiriant botymau a Meirion yn gwneud y crysau. Llyfr i gofnodi eu gwaith. Wedyn cymerwyd y gwaith drosodd gan Myfanwy Products, Gorseinon yn gwneud dillad doliau a sioliau am 2-3 blynedd. Yna Croydon Asbestos a gwnïo lledr (gwaith trwm) gyda pheiriannau diwydiannol. Y menywod hŷn yn garedig. Caent anrheg o ddilledyn o warws J T Morgan adeg y Nadolig a thrip i Landrindod fis Mehefin. Rhif y gweithiwr ar y crysau. Bu’n rhaid i Meirion fynd i’r ysbyty ar ôl gwnïo’i bys. Aeth Rita i’r gwaith mewn rolyrs a thwrban. Caeodd Croydon Asbestos c.1996.
VSE032 Violet Ann Davies, Ffatri Sigarau JR Freeman, Caerdydd;Currans, Caerdydd
Gadawodd Ann yr ysgol yn 15 oed (1955) ac aeth yn syth i’r ffatri sigarau yn Clive Street. Roedd y peiriannau yn beryglus - dim gardiau. Canu a chwarae triciau. Gwynt y baco yn glynu wrthych. Mae’n enwi’r merched y bu’n gweithio gyda nhw. Cael 200 sigarét y mis. Gwaith ar dasg. Disgrifia’r prosesau. Gwneud 3000-4000 o sigarau'r dydd rhwng dau beiriant. Yn falch ei bod yn gwneud sigarau King 60s ac Indian Sticks. Bu’r cwmni’n gefnogol pan aeth ei mam yn wael a phan fu’n rhaid iddi hi gael amser i ffwrdd. Tal salwch. Symud i’r ffatri newydd yn 1960 - un ystafell fawr. Radio a cherddoriaeth. Gadawodd pan oedd yn feichiog yn 1962 ond dychwelodd i’r shifft gyda’r nos yn 1963 tan iddi fynd yn dost. Tlodi a dim esgidiau i’w gwisgo. Dywed hanes Pat Perks - gymnastwraig fu’n cystadlu yng ngemau’r Gymanwlad. Casglodd y ffatri arian i dalu am ei dillad a.y.b. Gweithiodd Ann yn rhan amser yn Curran’s, ffatri sosbenni a baddonau yn 1976-78. Roedd yn gweithio ar sosbenni a gâi eu dychwelyd. Gwrthododd weithio allan yn yr iard. Gweithiai ei thad yno adeg y rhyfel - llosgiadau difrifol o’r plwm berwedig. Yn ddiweddarach bu hi’n ofalwraig yn y cartref am 23 mlynedd.
Bu Iris yn gweithio yn Ffatri Curran’s fel swydd amser gwyliau haf pan oedd yn 16oed (1956), er bod ei mam yn arswydo oherwydd roedd ei thad ( a fu’n gweithio yn Curran’s yn ystod y rhyfel) yn dweud bod merched ffatri yn gomon dros ben. Roedd y ffatri’n gwneud darnau i danciau - diwydiant trwm. Dwedwyd wrthi am wisgo oferôl a thwrban. Byddai merched y Rhondda yn gwisgo cyrlers dan eu twrbanau. Ei gwaith hi oedd gwirio pa mor syth oedd traciau tanciau (gwaith di-sgil). Eistedd i lawr ond gwaith corfforol iawn. Disgrifia’r job. Jôcs anllad. Cafodd ei chanlyniadau Lefel O (trwy’r Western Mail) pan oedd hi yno. Bu’n pacio rhodenni a rhoi farnais ar labeli hefyd. Stori’r gweithiwr dall a’i gi. Sioc gweithio wythnos mewn llaw. Roedd yn gwisgo menig rwber cryf iawn. Cafodd ei rhybuddio am un dyn a allai ei harasio. Dysgodd lawer yn y ffatri. Yn ddiweddarach aeth yn ei blaen i wneud ei Lefel A a dilyn gyrfa.
Gadawodd Madeline yr ysgol yn 14oed (1943). Sonia am gysgodi dan Gastell Caerdydd yn ystod cyrchoedd awyr ac am y peryglon. Gweithiodd fel triniwr gwallt cyn dechrau yn Curran’s yn 1948. Roedd ganddynt enw am fod yn hiliol. Dywed am ei phrofiad gyda Littlewood’s. Gweithiai yn enamlo, yn gwneud potiau piso (eu dolenni) a mygiau. Sonia am y gwahanol ardaloedd yng Nghaerdydd. Prynai ddillad, sbarion pysgod ac âi i ddawnsfeydd gyda’i harian poced. Dim ond am dri mis y bu hi yno ac aeth i Spillers, ar y blawd a’r bisgedi cŵn. Prynon nhw beiriant mawr a newid i weithio shifftiau. Llygod mawr. Ffatri fach. Câi’r grawn ei ddadlwytho o longau i lawr y grisiau. Gwisgent dwrbanau. Roedd yn hoffi’r peiriannau gwnïo. Canu a sgwrsio. Gadawodd oherwydd y gwaith shifft a symudodd i ffatri Slumberland - roedd yn llychlyd yno. Disgrifia ymweliad â Llundain. Disgrifia ei gwaith yno a dywed bod gweithwyr y cwmni yn Paisley (Birmingham) yn cael mwy o gyflog na nhw. Yn y gaeaf byddai’i bysedd yn gwaedu oherwydd y ffibrau a’r oerfel. Bwriodd ei choes a gadawodd. Yna aeth i Fletcher's, ond yn y swyddfa - gwisgo’n smart, ateb y ffôn ac anfonebu. Dywed y stori am herio bos Slumberland am weithio tan 6 ar nos Wener.
Gadawodd Esther yr ysgol yn 15oed (1965) a dechrau yn Ffatri Edwards, gyda’r tocynnau a’r arolygu. Doedd y 'machinists' ddim yn hoffi ail-wneud eu gwaith. Gwnaent ffrogiau i M&S. Roedd y gweithwyr - y torwyr, smwddwyr a.y.y.b. wedi’u rhannu’n gaetsys. Doedd hi ddim yn gwneud gwaith ar dasg - câi ambell fonws. Defnyddiodd ei chyflog i brynu peiriant gwnïo. Bu yna am tua 3 blynedd. Roedd yn rhaid gorchuddio popeth yn y ffatri dros nos â phapur a ddwywaith gymaint adeg y gwyliau blynyddol. Gadawo'dd pan oedd yn disgwyl (ansicr o ba ffatri). Gweithiodd dros dro yn Cymer Bookbinding ar waith shifft gyda 'machinist' yn gwnïo catalogau. Aeth i Ffatri Revlon yn 1988 - shifft nos, rhan amser ond ar ôl 3 blynedd yn llawn amser. Newidiodd ei shifftiau. Gwnâi bob math o dasgau yno - labelu, llenwi, a.y.y.b. Ar y dechrau roedd yn yr adran aerosol - peryglus oherwydd gallai can diffygiol ffrwydro. Ofnai gweithwyr eraill y job hon. Hefyd y dŵr berwedig yn yr adran bersawr. Doedd llawer o’r gweithwyr ddim yn hoffi’r ffatri. Noda rai menywod a oedd yn cymryd mantais a ddim yn gwneud eu gwaith. Rheolaeth wael. Cymerwyd Revlon drosodd ?gan Cozy. Bu yno 15 mlynedd + 5 arall nôl a blaen. Câi fonws o £200 y flwyddyn am beidio â bod yn sâl. Dim ond am rai wythnosau y bu yn y ffatri rwber oherwydd y gwynt - byddent yn trimio’r rwber o gwmpas ffenestri ceir. Trafoda sefyllfaoedd annheg. Fodd bynnag roedd yr arian yn dda.
Gweithiodd Yvonne yn y ffatri deganau yn Llanrwst ar ôl gadael yr ysgol yn 15 oed, lle bu'n paentio teganau pren. Roedd hi un o'r ifancaf ac roedd yn gweithio efo dwy fenyw hŷn ac roedd yn eu galw yn Anti Lena ac Anti Martha. Roedd hi'n hoffi'r teganau, wedi'u gwneud o bren, pethau fel tai doliau, garejys, a ffermydd, ond doedd hi byth yn gallu eu fforddio nhw. Roedd hi'n mwynhau gweithio yno ond roedd eisiau ennill mwy o arian, felly gadawodd y ffatri am swydd yn Nolgarrog fel 'inspector', yn gwirio'r alwminiwm am ddiffygion. Roedden nhw'n gwneud darnau o alwminiwm ar gyfer llawer o bethau, o sosbanau i doeau. Roedd y lle yn enfawr, gyda dros fil o weithwyr, ac roedd hi'n dal y bws yno o Lanrwst. Cyfarfu â'i gŵr Mark yn y ffatri a bu yno nes i'w mab gael ei eni ddwy flynedd ar ôl priodi. Aeth hi fyth yn ôl i waith ffatri, ond i waith glanhau.
