VN019 Nancy Denton, Ffatri deganau B.S.Bacon, Llanrwst

Aeth Nancy i lawr i'r ffatri deganau ar ôl gadael yr ysgol i ofyn am swydd, gan fod ei theulu yn disgwyl iddi weithio. Doedd hi ddim yn hoffi'r swydd lawer ond roedd yn waith. Roedd hi'n gwneud y byrddau du, ac roedd hi'n hoffi hynny, er gallai'r gwaith fod yn undonog, curo'r hoelion i mewn a sandio'r pren i lawr. Roedd hefyd yn gorfod defnyddio gynnau stwffwl, ac roedd rhain ychydig yn frawychus, gan eu bod yn 'neidio.' Roedd y teganau o safon uchel, o'r enw Valley Toys, mae'n meddwl. Os oedd 'rejects' doedd dim hawl i'r gweithwyr eu cael nhw a doedd dim y fath beth a bonws Nadolig. Roedd y ffatri yn sylfaenol iawn ond roedd hi'n mwynhau'r cyfeillgarwch yno. Gadawodd y ffatri yn 17 oed a phriodi yn fuan wedyn. Bu'n gweithio wedi hynny ond nid mewn ffatri.

VSE078 Margaret Duggan, Ffatri Sigarau JR Freeman, Caerdydd

Cafodd Margaret ei geni yn Iwerddon a gadawodd yr ysgol yn 17oed(1964) ar ôl gwneud cwrs mewn coleg technegol. Gweithiodd fel cogydd i ddechrau. Rhwng 1966 ac 1970 gweithiodd i General Electric (EI) ac yna priododd a symud i Gymru. Dechreuodd yn Freeman’s. Disgrifia wneud y sigarau. Daliodd ei llaw mewn peiriant - 8 pwyth. Cafodd iawndal trwy’r undeb. Newidiodd ei swydd - yn pwyso a tsiecio’r sigarau. Targedau - e.e. faint y gellid eu cael allan o un ddeilen. Gallai hi gerdded o gwmpas a siarad. Câi dâl penodol. Gwynt cryf y baco, gwellodd yr amodau a chawsant fwgwd i’w wisgo. Niwl mân i gadw’r baco’n llaith. Talu treth ar sigarau, roedd hi’n gwneud yr awdit terfynol. Gadawodd yn 2002 yn 55oed. Cafodd wats am 30 mlynedd o wasanaeth. Tâl da bonysau bob Nadolig a Phasg. Gwyliau ychwanegol yn dibynnu ar hyd y gyflogaeth. 'Undeb y Tobacco Worker’s Union' - anghydfod am orffen gweithio am 1.30 ar ddydd Gwener - enillodd yr undeb. Cafodd dâl diswyddo. Ar y dechrau marchnad y gweithwyr oedd hi. Cylchlythyr - 'Smoke Signals.' Manteision - sigarau a sigarennau am ddim bob mis. Clybiau cymdeithasol e.e. golff a badminton. Talodd y cwmni iddi wneud cwrs cyfrifiaduron. Cinio a raffl Nadolig. Lle teuluol.

VN045 Joyce Edwards, Ffatri losin, Llanelwy

Roedd Joyce yn gweithio mewn siop groser am ddwy flynedd cyn mynd i weithio yn y ffatri losin, yn 1952 pan oedd yn 17 oed. Bu yno am ddwy flynedd. Roedd y ffatri yn gwneud losin Spearmint a lolipops ar gyfer gwyliau haf ac roedd y gwaith yn dymhorol. O fis Tachwedd tan fis Mawrth, roedd y ffatri ar gau a'r gweithwyr allan o waith. Roedd hi'n lapio'r losin drwy troelli darn o bapur o'u cwmpas, ac yr oedd dau ddyn yn y cefn a oedd yn cymysgu y gymysgedd mewn powlenni mawr, ac roedd peiriant yn pwyso'r losin cnoi. Os oedd rhywbeth yn digwydd a'r peiriant yn torri, ni allent gadw i fyny gyda'r losin na gwneud eu cwota llawn. Nid oedd unrhyw ddrysau rhwng y cefn a'r brif ystafell ac roedd yr asid yn y lolis yn mynd i mewn i fysedd Joyce. Roedd y briwiau'n troi yn bothelli a byddai hi'n eu torri a'u glanhau a rhoi plastar arnynt. Ond torrodd un allan o dan ei hewin, ac roedd rhaid iddi fynd at y meddyg. Roedd ganddi'r gwaith hefyd o dacluso'r storfa gan fod tipyn o lanast yno Roedd y merched yn gafael yn y bocsys ac yn gollwng pethau ym mhob man. Roedd cyfeillgarwch da yno, a llawer o hwyl wrth weithio. Roedd yr oriau'n hir a doedd dim modd chwarae o gwmpas. Ar ôl gadael y ffatri losin, gweithiodd Joyce yn y 'Milk Bar' yn Llanelwy ac wedyn mewn ysbyty, gan ddod yn oruchwylwraig ffreutur.

VN049 Mavis Coxe and Sheila Edwards, Graessers Salicylates, Sandycroft

Dechreuodd Mavis yn ffatri fferyllol Graessors yn 1954 fel clerc yn y swyddfa. Roedd hi yng ngofal y post, yn dechrau ar y gwaelod ac yn gweithio ei ffordd i fyny. Roedd hi'n mwynhau yno gan ei bod yn mynd rownd y ffatri, gan gymryd post o amgylch gwahanol adrannau ac yn cofnodi'r holl lythyrau a anfonid, rhoi stampiau arnynt ac ati, a gwneud te a choffi i'r penaethiaid. Roedd hi yn y swydd hon am tua deg mis, yna daeth cyfle i fyny yn y swyddfa yn yr Adran Wasanaethau, a symudodd hi i'r adran honno. Bu yno tan 1965. Cafodd Sheila y swydd drwy ei chwaer, ond yn yr adran bacio, a oedd yn golygu rhywfaint o waith pacio, ond hefyd rhywfaint o waith clerigol. Gadawodd y ddwy ar ôl deng mlynedd, yn 1964-1965: Sheila am swydd â mwy o arian a Mavis ar ôl anghydfod gyda'i bos. Roedd Mavis gartref am chwech mlynedd yn magu ei phlant cyn dychwelyd i wneud gwaith gweinyddol gyda chwmni arall.

VSW025 Beryl Evans, Ina Bearings, Bynea

Gadawodd Beryl yr ysgol yn 14 oed, a bu’n gweithio ym mragdy Felin-foel, 1941-8, cyn priodi. Doedd ei gŵr ddim yn hoffi menywod yn gweithio mewn ffatri. Yna collodd ei gŵr yn 1966 a bu’n rhaid mynd i INA Bearings i gynnal ei theulu. Roedd hi ar ‘inspection’ yno. Mae’n sôn am y nyrs yn y ffatri, sŵn y peiriannau, cloco miwn, partïon Nadolig y plant, cael cloc am hir-wasanaeth a thripiau. Gadawodd y ffatri yn 1982.

VSW016 Catherine Evans, Anglo-Celtic Watch Co. Ltd. (inc. Smith's Industries ac Ingersoll aka 'Tic Toc'), Ystradgynlais

Gadawodd Catherine yr ysgol ramadeg yn 16 oed ac ar ôl cyfnod mewn siop aeth, fel pawb arall yn yr ardal, i weithio i Ffatri Tic Toc o tua 1958 tan iddi gael ei phlentyn cyntaf yn 1967. Disgrifia ddysgu’r grefft o gael watsh menyw i ‘anadlu’ a thynnu coes merched newydd. Cofia bartïon Nadolig y ffatri pan oedd yn blentyn a phrynu watshys yn rhatach. Sonia am rôl y fforman – dyn bob amser. Roedd yn lle glân iawn a hapus gyda thipyn o ganu. Cofia hi Gymraeg a Saesneg yno a phawb fel teulu.

VSE076 Christine Evans, Sobells, Rhigos

Gadawodd Christine yr ysgol yn 15oed (1964) a dechrau yn Sobell’s lle'r oedd ei thad yn gweithio. Roedd y ffatri yn llewyrchus. Dechreuodd yn sodro a weirio. Doedd y job ddim yn anodd ond roedd ei gwneud yn gyflym yn her. Symudodd i wneud radios transistor - yn browd iawn pan brynodd un ei hun. Deuai bysiau â gweithwyr i’r stad ddiwydiannol. Gwnaeth jobs gwahanol e.e. rhoi cydrannau i mewn. Disgrifia’r prosesau. Yn yr 60au hwyr gweithiai ar deledu lliw. Peryglon - mae creithiau ganddi ar ei bawd (gwydr) a’i choesau o losg sodro am ei bod yn gwisgo sgert fini. Rhoddodd Sobell’s dorrwr a gefail iddi. Roedd hi’n gyffrous yn gweithio ar deledu lliw. Hitachi oedd yn rhedeg y ffatri pan adawodd hi am ei bod yn feichiog yn 1980. Undebaeth a lot o streiciau am gyflogau. Wythnosau tri diwrnod. Dywed sut y cafodd ei rhoi ar beiriant peryglus yn 15 oed - dim gard arno. Peth bwlian - ei symud i linell arall. Cerddoriaeth, recordiau a chanu. Cystadleuaeth Miss GEC yn y Top Rank, Abertawe. Ddiwrnod cyn Nadolig - stopio gwaith, bwyta siocled ac yfed. Yn ddiweddarach gwnaeth CGC mewn arlwyo.

VSW014 Gwen Evans, Morris Motors, Llanelli

Gadawodd Gwen yr ysgol yn 14 oed (1936) a bu’n gweithio ar fferm ac yna’n glanhau. Adeg y rhyfel cafodd waith yn Morris Motors - roedd yn rhaid i bob ffatri gyflogi un gweithiwr anabl am bob 100 abl. Roedd gwendid ar ei braich hi. Cyflog da (tua 1940) - arian poced ohono. Roedd y gwaith ar y gwresogyddion ceir ac awyrennau yn drwm. Gan fod labrwr yn gorfod ei helpu hi roedd yn cael llai o arian na’r lleill. Ffỳs pan ddaeth yr undeb yno- talu grôt ond yn anhysbys. Cofia’r merched yn prynu nwyddau o gatalogau. Gwrthododd symud i waith caletach - dangosodd ei cherdyn anabledd. Cleisiau o handlo’r blocs gwresogyddion. Ffatri swnllyd - effaith ar y clyw. Lot o jocan a chanu. Mynd ar wyliau gyda’r merched, hwyl y Nadolig. Adeg y rhyfel sêr byd adloniant yn ymweld. Priododd hi (1953) - cloc yn anrheg. Gorffennodd tua 1981.

VSW051 Jean Evans, Mettoys, Fforestfach;John Stanton, Swansea

Gadawodd Jean yr ysgol yn 15 oed (1960) a gweithiodd yn siop Home and Colonial, Abertawe, cyn symud ar ôl 8 mis i Mettoys. Gwaith caled, câi popeth ei bwyso a châi hi ei thalu yn unol â’r hyn oedd yn y 'pallets'. Cafodd ei symud o gwmpas - ar y llinell gynhyrchu yn gwneud teganau. Gadawodd pan gafodd ei mab ond dychwelodd ar ôl 8 mis ar y shifft gyda’r nos. Roedd yn yr Adran Ffetlo yn glanhau darnau o geir. Yna bu’n archwilio’r ceir gorffenedig yn barod i’w pacio. Byddai’n nodi gwaith o safon is. Yna cafodd fwy o gyfrifoldeb - yng ngofal eraill. Gadawodd am ei bod wedi blino ar waith gyda’r nos, aeth i ffatri wnïo John Stanton ond o fewn tair wythnos dychwelodd i Mettoys. Yna gadawodd i wneud gwaith domestig. Yn Mettoys byddai’r rheolwr yn tsiecio‘r gwaith yn ddirybudd. Dynion oedd y cotiau gwynion gan amlaf. Daeth allan o’i chragen yn y ffatri. Roedden nhw’n cael hwyl yno.

VSW027 Joyce Evans, Anglo-Celtic Watch Co. Ltd. (inc. Smith's Industries ac Ingersoll aka 'Tic Toc'), Ystradgynlais

Gadawodd Joyce yr ysgol yn 15 oed (1947) a dechrau yn Tic Toc (1947-62) - yna 9 mlynedd ‘allan’ gyda’r plant a dychwelyd am 17 mlynedd (1971-88). Roedd yn anodd cael gwaith yn- rhaid tynnu llinynnau. Gwneud coiliau ar gyfer awyrennau. Pan ddechreuon nhw wneud watshys aeth ar 'inspection' ar safle’r Anglo - adeilad hyfryd di-lwch. Roedd ofn mynd i’r toiled arni ar y dechrau. Roedd bechgyn yr adran awtomatig yn chwibanu. Yn yr ardal ddi-lwch - gwisgo esgidiau rwber ac oferôls arbennig. Gwneud 3000 o watshys y diwrnod (eu setio â llaw) ac ymlaen i 7 rac reoleiddio arall cyn eu bod yn barod. Bu’n llenwi bylchau hefyd. Pan agorodd ffatri glociau Enfield hyfforddodd ar gyfer y shifft 4.30-9.30, menywod priod yn bennaf a drwgdeimlad rhyngddynt a’r shifft ddydd am eu bod yn taro’u targedi. Cyhoeddi priodasau yng Nghylchgrawn Tic Toc. Bu ei gŵr yn 'shop steward' gyda’r AEU. Rheolau caeth - Swyddog Personél. Anaf i’w chefn oherwydd y gwaith? Cafodd gloc Enfield gan ei chydweithwyr pan briododd yn 1951. Dosbarthiadau dawnsio, dawnsfeydd a thripiau. Doedd gan y gweithwyr newydd (1980au) ddim parch ac roedd eu hiaith yn anweddus.