VN025 Nesta Davies, Unilateral Capacitors, Wrecsam;Filmcap (Hunts capacitors), Wrecsam;Ffabrigau Johnson, Wrecsam

Ar ôl gadael ysgol, roedd Nesta yn gweithio mewn becws, yn gwneud cacennau eisin a glanhau byrddau ond roedd y cyflog yn wael a bu'n rhaid iddi ddal bws i mewn i Wrecsam. Ar ôl hynny, bu'n gweithio mewn golchdy yn Llangollen, shîts golchi ar gyfer gwestai, ac roedd yn rhaid iddynt godi shîts a'u rhoi yn y rholeri. Roedd yn waith caled iawn ac ni allai ymdopi ac ar ôl tua chwe wythnos clywodd am swydd mewn ffatri yn Llangollen, a oedd yn gwneud blancedi gwlân. Dechreuodd hi yno yn 1946; bu hi dair blynedd yn y ffatri flancedi, ac yna aeth i ffatri gwneud tywelion mislif yn ddwy ar bymtheg. Dywedodd fod y ffatri dywelion mislif a Ffatri Johnson Fabrics ym Marchwiel, sydd bellach yn ystâd ddiwydiannol Wrecsam. Cyfarfu â'i gŵr yn Johnsons Fabrics. Roedd e’n arfer glanhau’r fflwff ar yr gwyddiau a dywedodd merch Nesta, Julie, bod ei thad yn gwneud esgusodion i ddod i lanhau gwŷdd Nesta drwy'r amser, a dywedodd Nesta "Roedd gen i'r gwŷdd glanaf yn y lle." Gweithiodd Nesta mewn nifer o ffatrïoedd yn Wrecsam a'r cyffiniau, gan gynnwys Johnsons, yn gwneud ffabrigau; a Hunts, a oedd yn gwneud unedau ar gyfer offer trydanol, a Unilateral Ceramics. Symudodd ffatrïoedd yn aml am wahanol resymau, ee. ymrwymiadau teuluol neu fwy o arian. Enillodd lawer o brofiad gwaith ac, mewn un ffatri, cododd hi i fod yn 'chargehand'. Mwy na thebyb, cafodd gwaith ffatri effaith ar ei hiechyd a gorffennodd y gwaith hwn yn 1978, yn 47 oed, a bu'n gwneud swyddi eraill wedyn, e.e. glanhau.

VSE025 Mair Richards, Forma, Merthyr;Kayser Bondor, Merthyr;Courtaulds, Merthyr;Chard's, Llundain;AB Metals, Abercynon;Barton's, Merthyr

Gadawodd Mair yr ysgol ramadeg oherwydd salwch ei thad, yn 15½ oed, gweithiodd yn W.H. Smiths cyn ymuno â Kayser Bondor tua 1952. Roedd ei mam yn gwrthwynebu iddi weithio mewn ffatri. Mae’n disgrifio’r cyfweliad, y ffatri lân - amseru mynd i’r toiledau; torri allan â llaw - lliwiau a meintiau gwahanol; cynhyrchu bras a pheisiau mewn archebion enfawr; pwysigrwydd KB i Ferthyr. Yn Nowlais ( 1960 ymlaen) roedden nhw’n gwneud sanau sidan a dillad eraill. Cofia godi arian yn y ffatri wedi trychineb Aberfan. Noda ddathliadau’r Nadolig; y raddfa dâl; undebau; un streic am dâl a sut roedd Courtaulds yn eu trin. Sonia am ddamweiniau gyda’r cyllyll torri allan. Doedd hi ddim yn hoffi gweithio’n A.B. Metals - budr a merched gwahanol. Dychwelodd i KB a phan gaeodd honno aeth i Barton’s ac yna Forma - lle bu’n goruchwylio’r ystafell dorri allan. Gorffennodd yno yn 1995.

VSW025 Beryl Evans, Ina Bearings, Bynea

Gadawodd Beryl yr ysgol yn 14 oed, a bu’n gweithio ym mragdy Felin-foel, 1941-8, cyn priodi. Doedd ei gŵr ddim yn hoffi menywod yn gweithio mewn ffatri. Yna collodd ei gŵr yn 1966 a bu’n rhaid mynd i INA Bearings i gynnal ei theulu. Roedd hi ar ‘inspection’ yno. Mae’n sôn am y nyrs yn y ffatri, sŵn y peiriannau, cloco miwn, partïon Nadolig y plant, cael cloc am hir-wasanaeth a thripiau. Gadawodd y ffatri yn 1982.

VN026 Blodwen Owen, Cookes Explosives, Penrhyndeudraeth

Gweithiodd Blodwen yn Cookes Explosives yn fuan ar ôl gadael yr ysgol tan iddi ymddeol yn 1970. Cafodd hi fwlch o 5 mlynedd pan gafodd hi ei phlant. Doedd y ffatri ddim yn lle cyfforddus i weithio ynddo yn enwedig yn ystod y rhyfel, pan oedden nhw'n gwneud 'hand grenades' ac roedd dwylo'r merched yn mynd yn felyn ac roedd ‘na arogl drwg yno o'r TNT, a oedd yn beryglus ofnadwy. Wrth ddisgrifio'r gwaith, dywedodd Blodwen fod ganddi 'stand' ac roedd hi'n rhoi 'grenade' arno a gwthio'r powdwr i mewn. Roedd rhai eraill yn peintio'r tu allan, naill ai yn wyrdd neu’n goch, ac ar ôl i'r paent sychu, roedden nhw'n eu llenwi nhw efo TNT. Ac wedyn swydd rhai o'r merched oedd goruchwylio i weld os oedd y 'grenades' wedi'u llenwi'n iawn, bod digon o bowdwr ynddynt. Os na, caent eu gwrthod ac roedd rhaid eu hail-lenwi nhw. Roedd Blodwen yn trio’u llenwi nhw yn iawn. Collodd hi chwaer, Elizabeth, yn y ffrwydriad mawr yn 1957, pan gafodd pedwar eu lladd. Roedd hi ar y pwyllgor gwaith yn yr 1960au hwyr. Ar ôl gweithio 25 o flynyddoedd, derbyniodd wats arian gan y cwmni ac mae'n ei gwisgo o hyd. Yn y diwedd, darganfu meddyg bod Blodwen yn dioddef o 'NG poisoning' a dywedodd wrthi na châi hi fynd yn ôl i'r gwaith, bod rhaid iddi orffen gwaith yr un diwrnod. Wedyn, bu hi'n gweithio mewn siop.

VSE026 Marjorie Collins, Hitachi, Hirwaun;Lines (Triang), Merthyr;General Electric Company, Merthyr

Ei chefndir teuluol. Aeth Marjorie i goleg technegol a gadael yn 15oed (1943) a gweithiodd yn swyddfa Rediffusion, cyn mynd i ffatri Lines am dri mis a chyn mynd yn feichiog (1949). Gwaith brwnt ond roedd yn mwynhau’r cwmni. Hwyl adeg Nadolig. Dychwelodd yno (1951). Weldio a rhybedu push-chairs tegan. Adfer eu cartref. Dwedwyd wrthi am beidio brysio yn y gwaith - byddai hynny yn difetha graddfa’r dynion yn gweithio. Y dynion yn tynnu ei choes. Roedd ffatri Triang yn gwneud pramiau mawr a.y.b. hefyd. Canu. Yna gweithiodd mewn garej am flynyddoedd. Yna aeth i ffatri GEC yn Merthyr (?pan oedd yn 49 -1977) ac oddi yno i ffatri eithriadol lân Hitachi, Hirwaun - yn llawn amser. Yn Merthyr roedd yn gwneud byrddau cylched - a hefyd yn Hitachi ynghyd â swyddi eraill. Ni châi’r bois o Japan gymysgu â’r gweithwyr lleol. Ar y dechrau dwedai’r Japanwyr bod gormod o 'bennau' gwynion yn y ffatri ond yna sylweddolon nhw eu bod yn weithwyr da. Roedd y gweithwyr iau yn treulio amser yn y toiledau. Disgrifia’r bath sodro yn GEC. Bryd hynny os nad oeddech chi’n gweithio roeddech chi’n bodoli nid yn byw. Gorffennodd yno yn 60 oed (1988).

VSW026 Eileen Davies, Slimma-Dewhirst, Llanymddyfri

Gadawodd Eileen yr ysgol yn 18 oed (1969) ar ôl gwneud Lefel A mewn gwnïo a bu’n dysgu dosbarthiadau nos a.y.b. tan ar ôl cael ei merch, yna dechreuodd (tua 1977) yn Slimma, Llanymddyfri. Roedd y ffatri’n cynhyrchu trowseri â chanol lastig i M&S. Doedd neb yn torri yno a phob un yn gwnïo darn gwahanol. Teimla Eileen fod merched fferm yn gyfarwydd â gwaith caled. Caent gyfarwyddyd manwl (e.e. sawl pwyth y fodfedd) gan M&S. Bu Eileen yn tsiecio’r nwyddau, yna’n llenwi bylchau. Dim digon o gyflymder i fod ar y lein. Bu hefyd yn ffatri Llambed ar y jîns. Ar ôl gadael coleg bu mewn ffatri fach ym Mynydd Cynffig yn gwneud dillad o frethyn Cymreig. Wrth tsiecio yn Slimma roedd yn anodd dweud wrth weithiwr am ail-wneud rhywbeth. Cafodd swydd goruchwylwraig. Byddai cynnen os byddai peiriannau’n torri a’r gwaith ar stop. Dim uchelgais gan y merched. Ddim yn aelod o’r Undeb. Roedd y tomennydd dillad yn amsugno’r sŵn. Iechyd a Diogelwch - cario pwysau trwm. Byddai merched yn mynd i’r dafarn ar ôl cael tâl dydd Gwener. Twrci'r un adeg y Nadolig. Gadawodd hi i briodi.

VN027 Beryl Jones, Cookes Explosives, Penrhyndeudraeth

Roedd Beryl yn gweithio yn Cookes am 4 blynedd, yn gyntaf yn yr adran brintio ac wedyn fel clerc yn y swyddfa gyflogau. Roedd hi'n nabod llawer o bobol yno cyn dechrau ac mae’n dweud ei bod hi fel teulu yno, pawb yn nabod ei gilydd, pawb yn hapus. Doedd hi ddim yn nerfus achos doedd na ddim son am ffrwydriad wedi bod yn ddiweddar; roedd hi wedi mynd oddi ‘na erbyn y ffrwydriad mawr yn 1957. Cwrddodd hi â'i gŵr yno a gadawodd hi ar ôl priodi yn 1954 i gael ei phlentyn cyntaf. Roedd ei gŵr yno am 35 o flynyddoedd, gan adael pan gaeodd y ffatri yn yr wythdegau. Gadawodd Beryl Cookes pan oedd hi'n disgwyl ei phlentyn cyntaf. Roedd gan ei mam ddwy o genod gartref ar y pryd felly doedd Beryl ddim eisiau iddi ofalu am ei phlentyn hi hefyd. Roedd Beryl yn ddigon bodlon i adael a’r amser hynny roedd merched yn priodi a chael plant. Ar ôl gadael Cookes, pan oedd ei phlant yn hŷn, aeth Beryl i weithio mewn siop ffrwythau ac wedyn cafodd hi swydd yn Bron Garth yn nyrsio, er nad oedd hi eisiau yn y dechrau, ond bu hi yno am 20 mlynedd. Ymddeolodd pan oedd yn rhaid iddi i warchod ei hwyrion.

VSE027 Barbara Morgan, Steinberg, Trefforest

Gweithiai mam Barbara yng Ngwaith Ffrwydron Pen-y-bont adeg y rhyfel (paentio’r cylchoedd o amgylch bomiau). Gadawodd Barbara yr ysgol yn 14oed (1946) ac aeth i weithio yn y Cheltenham College for Boys. Tua 1950 aeth i Steinberg's lle roedden nhw’n gwneud sgerti a chotiau. Roedd y merched eraill yn ei helpu. Disgrifia’r gwaith. Os oeddech chi’n gyflym a’r cynnyrch yn gymeradwy gallech ennill ‘arian da’ ar waith ar dasg. Roedd y merched yn gwisgo’n smart. Dim ond 3 set o ddillad oedd ganddi hi - cwponau rhyfel. Roedd yn rhaid cadw’r peiriannau’n lân. Llawer o fflwff. Digon o waith mewn ffatrïoedd bryd hynny. Hoffai Barbara’r gwaith ond nid cael ei chau i mewn drwy’r amser. Ymwelodd â ffatri KLG - gwynt ofnadwy a gweithio gydag asbestos. Yn Steinberg's - nodwyddau drwy’r bysedd. Cerddoriaeth dros y 'tannoy' a chanu. Gadawodd ac aeth i weithio i Malvern Girls’ College ac mae wedi gweithio mewn siopau ac ysgol ers hynny.. Rhoddodd y ffatri annibyniaeth iddi ac roedd yn addysg dda. Dim ond am gyfnod byr y bu yn Steinberg’s.

VSW027 Joyce Evans, Anglo-Celtic Watch Co. Ltd. (inc. Smith's Industries ac Ingersoll aka 'Tic Toc'), Ystradgynlais

Gadawodd Joyce yr ysgol yn 15 oed (1947) a dechrau yn Tic Toc (1947-62) - yna 9 mlynedd ‘allan’ gyda’r plant a dychwelyd am 17 mlynedd (1971-88). Roedd yn anodd cael gwaith yn- rhaid tynnu llinynnau. Gwneud coiliau ar gyfer awyrennau. Pan ddechreuon nhw wneud watshys aeth ar 'inspection' ar safle’r Anglo - adeilad hyfryd di-lwch. Roedd ofn mynd i’r toiled arni ar y dechrau. Roedd bechgyn yr adran awtomatig yn chwibanu. Yn yr ardal ddi-lwch - gwisgo esgidiau rwber ac oferôls arbennig. Gwneud 3000 o watshys y diwrnod (eu setio â llaw) ac ymlaen i 7 rac reoleiddio arall cyn eu bod yn barod. Bu’n llenwi bylchau hefyd. Pan agorodd ffatri glociau Enfield hyfforddodd ar gyfer y shifft 4.30-9.30, menywod priod yn bennaf a drwgdeimlad rhyngddynt a’r shifft ddydd am eu bod yn taro’u targedi. Cyhoeddi priodasau yng Nghylchgrawn Tic Toc. Bu ei gŵr yn 'shop steward' gyda’r AEU. Rheolau caeth - Swyddog Personél. Anaf i’w chefn oherwydd y gwaith? Cafodd gloc Enfield gan ei chydweithwyr pan briododd yn 1951. Dosbarthiadau dawnsio, dawnsfeydd a thripiau. Doedd gan y gweithwyr newydd (1980au) ddim parch ac roedd eu hiaith yn anweddus.

VN028 Vicky Perfect, Courtaulds, Y Fflint

Gweithiodd Vicky yn Courtaulds o pan oedd yn 15 oed, am 11 mlynedd. Byddai hi wedi hoffi aros ymlaen yn yr ysgol a mynd i'r coleg ond roedd ei mam yn disgwyl iddi fynd allan i weithio. Roedd hi wedi bod yn gweithio eisoes mewn caffi yn y Rhyl o 13 oed ymlaen. Dechreuodd hi mewn ffatri o'r enw Mayfair, a oedd yn gwneud cotiau 'duffle' ar lawr uchaf safle Courtaulds ond yn annibynnol ar y cwmni. Caeodd y ffatri hon a chymerwyd hi drosodd gan Courtaulds, ac aeth y gweithlu bach i Courtaulds hefyd. Roedd Vicky ar y gwaith 'coning' ac, yn nes ymlaen, daeth hi'n gynrychiolydd undeb. Symudodd i fod yn staff yn 20 oed, i'r adran astudio gwaith. Dydy hi ddim yn gallu cofio faint oedd hi'n ei ennill pan oedd hi ar lawr y ffatri, ond yn yr adran astudio gwaith roedd ei chyflog yn £ 23, mewn arian parod, a rhoddai'r pecyn pae heb ei agor i'w mam, a fyddai'n cadw'r £ 20 a rhoi £ 3 yn ôl iddi. Roedd hi'n dal i fod yn gweithio yn y caffi ar y penwythnosau a'r gwyliau banc ac yn ystod gwyliau o'r ffatri a bu'n rhaid iddi roi'r cyflog hwn i'w mam hefyd, heb ei agor. Roedd Vicky yn hoffi bod ar y staff ac roedd yn gwneud y swydd honno hyd nes iddi adael i gael ei phlant yn 1976.