VSE025 Mair Richards, Forma, Merthyr;Kayser Bondor, Merthyr;Courtaulds, Merthyr;Chard's, Llundain;AB Metals, Abercynon;Barton's, Merthyr

Gadawodd Mair yr ysgol ramadeg oherwydd salwch ei thad, yn 15½ oed, gweithiodd yn W.H. Smiths cyn ymuno â Kayser Bondor tua 1952. Roedd ei mam yn gwrthwynebu iddi weithio mewn ffatri. Mae’n disgrifio’r cyfweliad, y ffatri lân - amseru mynd i’r toiledau; torri allan â llaw - lliwiau a meintiau gwahanol; cynhyrchu bras a pheisiau mewn archebion enfawr; pwysigrwydd KB i Ferthyr. Yn Nowlais ( 1960 ymlaen) roedden nhw’n gwneud sanau sidan a dillad eraill. Cofia godi arian yn y ffatri wedi trychineb Aberfan. Noda ddathliadau’r Nadolig; y raddfa dâl; undebau; un streic am dâl a sut roedd Courtaulds yn eu trin. Sonia am ddamweiniau gyda’r cyllyll torri allan. Doedd hi ddim yn hoffi gweithio’n A.B. Metals - budr a merched gwahanol. Dychwelodd i KB a phan gaeodd honno aeth i Barton’s ac yna Forma - lle bu’n goruchwylio’r ystafell dorri allan. Gorffennodd yno yn 1995.

VSE025 Mair Richards, Forma, Merthyr;Kayser Bondor, Merthyr;Courtaulds, Merthyr;Chard's, Llundain;AB Metals, Abercynon;Barton's, Merthyr

Gadawodd Mair yr ysgol ramadeg oherwydd salwch ei thad, yn 15½ oed, gweithiodd yn W.H. Smiths cyn ymuno â Kayser Bondor tua 1952. Roedd ei mam yn gwrthwynebu iddi weithio mewn ffatri. Mae’n disgrifio’r cyfweliad, y ffatri lân - amseru mynd i’r toiledau; torri allan â llaw - lliwiau a meintiau gwahanol; cynhyrchu bras a pheisiau mewn archebion enfawr; pwysigrwydd KB i Ferthyr. Yn Nowlais ( 1960 ymlaen) roedden nhw’n gwneud sanau sidan a dillad eraill. Cofia godi arian yn y ffatri wedi trychineb Aberfan. Noda ddathliadau’r Nadolig; y raddfa dâl; undebau; un streic am dâl a sut roedd Courtaulds yn eu trin. Sonia am ddamweiniau gyda’r cyllyll torri allan. Doedd hi ddim yn hoffi gweithio’n A.B. Metals - budr a merched gwahanol. Dychwelodd i KB a phan gaeodd honno aeth i Barton’s ac yna Forma - lle bu’n goruchwylio’r ystafell dorri allan. Gorffennodd yno yn 1995.

VSE026 Marjorie Collins, Hitachi, Hirwaun;Lines (Triang), Merthyr;General Electric Company, Merthyr

Ei chefndir teuluol. Aeth Marjorie i goleg technegol a gadael yn 15oed (1943) a gweithiodd yn swyddfa Rediffusion, cyn mynd i ffatri Lines am dri mis a chyn mynd yn feichiog (1949). Gwaith brwnt ond roedd yn mwynhau’r cwmni. Hwyl adeg Nadolig. Dychwelodd yno (1951). Weldio a rhybedu push-chairs tegan. Adfer eu cartref. Dwedwyd wrthi am beidio brysio yn y gwaith - byddai hynny yn difetha graddfa’r dynion yn gweithio. Y dynion yn tynnu ei choes. Roedd ffatri Triang yn gwneud pramiau mawr a.y.b. hefyd. Canu. Yna gweithiodd mewn garej am flynyddoedd. Yna aeth i ffatri GEC yn Merthyr (?pan oedd yn 49 -1977) ac oddi yno i ffatri eithriadol lân Hitachi, Hirwaun - yn llawn amser. Yn Merthyr roedd yn gwneud byrddau cylched - a hefyd yn Hitachi ynghyd â swyddi eraill. Ni châi’r bois o Japan gymysgu â’r gweithwyr lleol. Ar y dechrau dwedai’r Japanwyr bod gormod o 'bennau' gwynion yn y ffatri ond yna sylweddolon nhw eu bod yn weithwyr da. Roedd y gweithwyr iau yn treulio amser yn y toiledau. Disgrifia’r bath sodro yn GEC. Bryd hynny os nad oeddech chi’n gweithio roeddech chi’n bodoli nid yn byw. Gorffennodd yno yn 60 oed (1988).

VSE015 Luana Dee, Sobells, Aberdâr;TBS South Wales Ltd, Merthyr;NATO clothing factory, Rhymni;Guest Keen and Nettlefold (GKN), Merthyr;Thorns, Merthyr;Berlei Bras, Dowlais;Lines (Triang), Merthyr

Mae Luana yn sôn am ei chefndir teuluol lliwgar a dychwelyd i Ferthyr o dramor. Gadawodd yr ysgol yn 15 oed (1967) ac yn fuan wedyn dechreuodd weithio yn Berlei Bras fel 'machinist' (2 flynedd). Cymysgedd o ferched swil a chryf yno. Peiriannau gwych Almaenig Pfaff. Sioeau ffasiwn gyda’r cyflogeion yn modelu dillad isaf. Gwaith ar dasg - talu am bob bra. Taflu’r 'seconds' mewn biniau - trwsio a ddim yn ennill cyflog wedyn. Ei golwg yn dda ac roedd yn gyflym -felly ei rhoi ar y bras duon. Gwaith mwy anodd a cholli arian. Cafodd ei symud i’w stopio rhag creu trwbwl. Rhaid gofyn i fynd i’r toiled a’r oruchwylwraig yn curo’r drws. Yn cael eu gwylio drwy’r amser. Diswyddo - ansawdd ei gwaith? Neu rhy fyrbwyll? Yn syth i swydd arall. Yn BB roedd y sioeau ffasiwn ar lawr y ffatri - cystadleuaeth Miss Berlei Bra? Disgrifia’r ffatri. Ensyniadau rhywiol yn gyffredin. Dawnsfeydd Nadolig a thripiau. Nesaf - i ffatri Triang - gwnïo clustogwaith trwm (arhosodd 1 flwyddyn). Cael hwyl gyda bois y ffatri ym Mharc Cyfarthfa ar bnawniau Gwener. Deuai rhai dynion â lluniau pornograffig i’r ffatri - agoriad llygad. Gadael oherwydd dim dyfodol yno. Ymlaen i Thorn’s yn gwneud ffilamentau bylbiau golau. Disgrifia’r broses. Siapaneaid yn cymryd drosodd - mwy o straen ac arhosodd lai na blwyddyn. Symud i ffatri yn gwneud dillad diwydiannol i NATO - gwnïo trwm, mwy o ddynoliaeth yma. Yn ffatri TSB roedden nhw’n gwneud cabinetiau ffeilio ac roedd yn cyfathrebu’n dda gyda'i chydweithwyr. Roedd hi yn y swyddfa nawr. Dim ond am wythnosau y bu hi’n Sobell’s - lle enfawr, diwydiannol ac estron.

VSE028 Marion Blanche Jones, Hoover, Merthyr;Teddington Aircraft, Merthyr;Birmingham Small Arms, Dowlais;AB Metals, Abercynon;Kayser Bondor, Merthyr

Gadawodd Marion yr ysgol tua16 oed (1951) a dechreuodd yn Kayser Bondor - tan 1958. Teimla iddi gael ei gyrru o un man i’r llall yno, felly gadawodd. Gan nad oedd ganddi swydd barhaol yno roedd yn anodd ennill arian da. Canu a chwifio i’r hoff ganeuon. Symudodd i AB Metals - yn gwneud tiwnwyr teledu. Cafodd ei diswyddo ar ol 2-3 years - caeodd yr uned deledu. Yn Kayser Bondor deuai adre’n crio am nad oedd yn ennill llawer. Roedd wrth ei bodd yn AB Metals. Rhoddai ei holl bae i’w mam nes iddi farw (1960). Yn nesaf bu yn BSA yn gwneud darnau o ynnau - caeodd o fewn blwyddyn. Yna yn Teddington’s yn gwneud darnau ar gyfer awyrennau. Glanhau coiliau dan chwyddwydr. Yna aeth i Hoover’s yn 1963. £10 yr wythnos a bonysau bob wythnos, mis a Nadolig. Yna dechreuodd mater cydraddoldeb. Roedd hi’n aelod o undeb ac yn 'shop steward.' Gweithiai ar y bagiau gwaredu newydd. Wedi pasio Deddf Tâl Cyfartal,1970 - aeth y dynion yn chwerw. Gwyddai’r menywod bod merched Ford’s (Dagenham) yn cael tâl cyfartal. Cysyllton nhw ag Ann Clwyd am gyngor. Aethant ar y rheolwyr ond dwedodd y 'convenor' nad oedden nhw’n gwneud yr un gwaith â’r dynion. Y dynion ar streic ond bu'n rhaid ildio. - drwg deimlad am flynyddoedd. Nid brwydr yn erbyn y cwmni ond yn erbyn yr undeb. Disgrifia newid yn y peiriannau. Tua 7000 o gyflogeion yn nhair ffatri Merthyr. Hoover yn cydnabod gwasanaeth 5,10,15,20 and 25 mlynedd - mwclis. Disgowntiau da i staff. Blynyddoedd o draul ar ei chorff. Swnllyd ac iawndal. Digwyddiadau gan yr adrannau gwahanol - ond newid pan gymerodd cwmnïau eraill drosodd. Gadawodd yn 1992 ar ôl 29 mlynedd.

VSE053 Betty Probert, Hoover, Merthyr;OP Chocolate Factory, Merthyr

Gadawodd Betty yr ysgol yn 16oed (1946) a dechrau yn O P Chocolates (tan 1954) gyda’i hefeilles. Roedd yn yr adran bacio, hefyd yn y llawr isaf yn gwneud siocledi neu losin wedi’u berwi. Gwaith trwm. Gwnaent fisgedi crimp hefyd. Gallech fwyta faint fynnech chi. Caent fisgedi briwedig mewn bag. Cefnogodd yr Undeb hi pan wrthododd wneud gwaith rhy drwm. Recordiau, siarad a chanu. Anfon negeseuo gyda’r siocledi: ‘If married, pass us by, if single, please reply.’ Cwrddodd ei chwaer â dyn o’r Iseldiroedd fel hyn! Dwstio’r siocledi â dwster plu. Symudodd y ffatri i Ddowlais. Symudodd llawer o’r merched i Hoover’s. Disgrifia’r tasgau gwahanol a wnâi yno. Hyfforddi yn Llundain. Menywod ar y llinell gynhyrchu. Cafodd ddamwain ac iawndal £60 – bu gerbron tribiwnlys. Yr undeb – ei ffrind yn 'shop steward'. Bonysau misol a Nadolig. Cafodd beiriant golchi, sychwr dillad a glanhawr (yn rhatach) tra bu yno. Gall gael hyn heddiw. Streic tâl cyfartal – menywod ar y peiriannau trwm. Nid oedd yn ymwybodol ar y pryd o streic Dagenham. Dawnsio yn y cantîn a chyfleusterau tennis bwrdd. Diwrnod Mabolgampau – ffatrïoedd yn cystadlu. Cyngherddau – noda’r cantorion. Ysmygu ar lawr y ffatri. Gwyliau. Dalient i gwrdd - clwb criced. Gadawodd Hoover’s yn 1989. Wats aur – nodi 25 ml. + £30; £100 am 35 ml. Pensiwn misol a thâl diswyddiad. ‘Cartref oddi cartref’.

VSE024 Irene Hughes, Kayser Bondor, Merthyr

Gadawodd Irene yr ysgol yn 16oed (1949) a dechreuodd yn Kayser Bondor ar Fawrth 9fed.Bu’n gweithio yn yr adran strapiau am 25 mlynedd ac yna ar y turn yn torri. Roedd yn bwydo dau beiriant ar yr un pryd. Yna cai’r strapiau eu torri ac yna aent at y bwclerwyr. Newidiwyd y rhain i strapiau rhuban wedyn. Byddai’n mynd â gwaith adre bob nos. ‘Chinese labour’! Roedd y rhai'n gwneud y dillad yn ennill mwy. Byddai’n rhoi ei holl arian i’w mam. Roedd siop yno yn gwerthu nwyddau NQP ('Not Quite Perfect'). Bu ar streic am dâl ac yn picedu - yn coginio dros dân coed y tu allan. Nodwyddau trwy ei llaw - ac i’r ysbyty, cafodd lawfeddygaeth i’w cael allan. Collodd dop ei bawd hefyd - ei bwytho nôl a chael £200 o iawndal. Collodd un ferch ei gwallt - moel. Yn y cantîn, chwaraeid yr un gerddoriaeth bob dydd: ‘Itsy bitsy’ ac ar y wal roedd slogan ‘Output is the main key to prosperity’! Cafodd tinnitus oherwydd y sŵn. Byddent yn ffraeo gyda’r dynion am beidio â thynnu’u pwysau. Caent hwyl am ben y bechgyn o’r fyddin yn dysgu gwnïo. Seiclo i’r gwaith. Gweithiodd yn Kayser Bondor ym Merthyr a Dowlais. Clybiau hoci a phêl-droed. Cyngherddau Nadolig hyfryd. Clybiau 10 a 21 mlynedd. Yn y clwb 21 mlynedd cafodd 21 gini a phrynodd wats aur Rotari. Cafodd wn-nos a negligé hefyd am beidio â cholli gwaith. Aduniad. Cafodd ei diswyddo yn 51 oed (1984).

VSE028 Marion Blanche Jones, Hoover, Merthyr;Teddington Aircraft, Merthyr;Birmingham Small Arms, Dowlais;AB Metals, Abercynon;Kayser Bondor, Merthyr

Gadawodd Marion yr ysgol tua16 oed (1951) a dechreuodd yn Kayser Bondor - tan 1958. Teimla iddi gael ei gyrru o un man i’r llall yno, felly gadawodd. Gan nad oedd ganddi swydd barhaol yno roedd yn anodd ennill arian da. Canu a chwifio i’r hoff ganeuon. Symudodd i AB Metals - yn gwneud tiwnwyr teledu. Cafodd ei diswyddo ar ol 2-3 years - caeodd yr uned deledu. Yn Kayser Bondor deuai adre’n crio am nad oedd yn ennill llawer. Roedd wrth ei bodd yn AB Metals. Rhoddai ei holl bae i’w mam nes iddi farw (1960). Yn nesaf bu yn BSA yn gwneud darnau o ynnau - caeodd o fewn blwyddyn. Yna yn Teddington’s yn gwneud darnau ar gyfer awyrennau. Glanhau coiliau dan chwyddwydr. Yna aeth i Hoover’s yn 1963. £10 yr wythnos a bonysau bob wythnos, mis a Nadolig. Yna dechreuodd mater cydraddoldeb. Roedd hi’n aelod o undeb ac yn 'shop steward.' Gweithiai ar y bagiau gwaredu newydd. Wedi pasio Deddf Tâl Cyfartal,1970 - aeth y dynion yn chwerw. Gwyddai’r menywod bod merched Ford’s (Dagenham) yn cael tâl cyfartal. Cysyllton nhw ag Ann Clwyd am gyngor. Aethant ar y rheolwyr ond dwedodd y 'convenor' nad oedden nhw’n gwneud yr un gwaith â’r dynion. Y dynion ar streic ond bu'n rhaid ildio. - drwg deimlad am flynyddoedd. Nid brwydr yn erbyn y cwmni ond yn erbyn yr undeb. Disgrifia newid yn y peiriannau. Tua 7000 o gyflogeion yn nhair ffatri Merthyr. Hoover yn cydnabod gwasanaeth 5,10,15,20 and 25 mlynedd - mwclis. Disgowntiau da i staff. Blynyddoedd o draul ar ei chorff. Swnllyd ac iawndal. Digwyddiadau gan yr adrannau gwahanol - ond newid pan gymerodd cwmnïau eraill drosodd. Gadawodd yn 1992 ar ôl 29 mlynedd.

VSE069 Kath Mathias, AB Metals, Abercynon;Kayser Bondor, Merthyr;Pentrebach polish factory, Merthyr

Gadawodd Kathleen yr ysgol yn 15oed (1955) a dechrau yn y swyddfa yn y ffatri gwneud polish - bu yno 9 mis. Roedd yn dywyll a diflas felly symudodd i ffatri Kayser Bondor. Gweithiai yn y swyddfa 'ticketograph' - telid y cyflogau yn ôl y tocynnau a gesglid. Yna aeth ar gwrs comptomedr a symud i’r adran gyflogau. Eglura’r comptomedr. Talodd y cwmni am y cwrs. Symudodd y ffatri i Ddowlais. Bws am ddim adre. Daeth yn oruchwylwraig (1960). Tan ei bod yn 18 oed cymerai ei mam ei holl bae (arian poced yn unig) ond yna aeth ar fwyd a llety. Mynd i ddawnsio. Gadawodd am Lundain (chwe mis) ond dychwelodd i Ffatri AB Metals, ac yna i Kayser Bondor (adran gyfrifon) eto ac yna cafodd fabi. Os oeddech chi’n gyflym ac yn gywir gallech ennill llawer o arian yn KB. Stori am ei modryb a’i dallineb ac yn prynu tafarn gyda’r arian enillodd hi. Roedd y rhai ar lawr y ffatri’n ennill mwy na merched y swyddfa. Enillai’r dynion fwy na’r merched. Fel goruchwylwraig byddai’n archebu’r arian cyflog - e.e. hyn o hyn o bapurau £1. Gweithien nhw’r system Kalamazoo. Trafferth am oferôls staff y swyddfa. Gweithio blwyddyn cyn bod hawl i gael tâl gwyliau. Noda lle bu ar wyliau - o Blackpool i’r Eidal. Dawns Nadolig yn Neuadd y Ddinas Caerdydd - gyda thrên arbennig. Bu yn gweithio yn ffatrïoedd eraill KB hefyd e.e. yn Brighton - math o brofiad gwaith. Bu’n gweithio hefyd mewn ffatri dillad wedi’u gwau yng Nghaerlŷr am 5 mlynedd a bu’n rhedeg tafarn hefyd.

VSE025 Mair Richards, Forma, Merthyr;Kayser Bondor, Merthyr;Courtaulds, Merthyr;Chard's, Llundain;AB Metals, Abercynon;Barton's, Merthyr

Gadawodd Mair yr ysgol ramadeg oherwydd salwch ei thad, yn 15½ oed, gweithiodd yn W.H. Smiths cyn ymuno â Kayser Bondor tua 1952. Roedd ei mam yn gwrthwynebu iddi weithio mewn ffatri. Mae’n disgrifio’r cyfweliad, y ffatri lân - amseru mynd i’r toiledau; torri allan â llaw - lliwiau a meintiau gwahanol; cynhyrchu bras a pheisiau mewn archebion enfawr; pwysigrwydd KB i Ferthyr. Yn Nowlais ( 1960 ymlaen) roedden nhw’n gwneud sanau sidan a dillad eraill. Cofia godi arian yn y ffatri wedi trychineb Aberfan. Noda ddathliadau’r Nadolig; y raddfa dâl; undebau; un streic am dâl a sut roedd Courtaulds yn eu trin. Sonia am ddamweiniau gyda’r cyllyll torri allan. Doedd hi ddim yn hoffi gweithio’n A.B. Metals - budr a merched gwahanol. Dychwelodd i KB a phan gaeodd honno aeth i Barton’s ac yna Forma - lle bu’n goruchwylio’r ystafell dorri allan. Gorffennodd yno yn 1995.