VSE004 Mattie Ruddock, Ffatri Ddillad, Hirwaun;Polikoff's, Treorci

Gadawodd Mattie yr ysgol yn 14 (1938), stopiodd ei mam hi rhag mynd yn forwyn breifat ('skivvy'), ac aeth i Polikoff’s tan mynd yn feichiog (1946). Dychwelodd i wnïo â llaw ond roedd yn casáu hyn. Gwneud cotiau mawr i filwyr. Cafodd ei rhyddhau o fynd i’r fyddin dir neu ffatri ffrwydron oherwydd priododd o fewn chwe wythnos. Gweithiai ei chwaer yn adran grachaidd y ffatri - gwneud ffrogiau. Dawnsio a mynd i’r pictiwrs. Roedd ei thad yn strict iawn - capelwr, canwr da a mynd i Eisteddfodau. Seiclo I’r gwaith. Y weiarles arno amser cinio. Siarad Cymraeg. Pan oedd ei gŵr allan o waith gweithiodd yn ffatri ddillad Hirwaun - yn casáu yno. Gwisgo trowsus yn Polikoff’s. Nodwydd trwy’r bys. Roedd y rhai yng ngofal o Lundain. Mynd ar wyliau i’r Barri - goleuo’r lampau. Bu Mattie a’i gŵr yn gofalu am sawl clwb wedyn. Yna gweithiodd mewn cantîn mewn llaethdy.

VSW004 Nanette Lloyd, John Patterson Tablecloth Factory (aka John Pattinson and Fairweather works), Ponthenri

Ar ôl gadael yr ysgol yn 15 aeth yn 'waitress' yna i siop esgidiau cyn dechrau yn y ffatri c.1953, yn printo llieiniau bwrdd. Os byddech chi’n sarnu’r gwaith byddai’n dod allan o’r pae. Sonia am wynt afiach y paent (lliwur); ennill £20 yr wythnos; cario’r rowls trwm yn effeithio ar ei 'periods'. Cafodd ddamwain gas oherwydd doedd hi ddim yn gwisgo 'wellingtons' rwber. Dim undeb. Bwriadwyd ffatri Pont-henri ar gyfer glowyr â silicosis ond roedd gwynt y paent yn rhy gryf. Cred bod gweithwyr cwmni’r ffatri yn Birmingham yn cael mwy o arian na nhw. Anfonid y llieiniau dros y byd a rhoddai merched negeseuon yn yr archebion i gael pen-friends. Byddai’r gweithwyr yn gwynto o 'thinners'. Dwyn 'bleach' i lanhau’u hewinedd. Dysgodd ddawnsio yn y 'cloakroom'. Gadawodd am fod ei mam wedi marw ac angen cadw tŷ ar gyfer ei theulu. Peth harasio geiriol o’r bois ifanc yn y ffatri. Canu ar ddydd Gwener. Mynd â fflôt i garnifal Pont-henri. Diod adeg y Nadolig.

VN005 Mary Macdonald Davies, Dolgarrog Aluminium, Dolgarrog;ffatri rwber, Llanrwst

Gweithiodd Mary (Macdonald) Davies yn ffatri Dolgarrog, ar ôl cyfnod byr yn gweithio mewn popty. Bu'n gweithio yn bennaf yn y felin ysgafn, fel y rhan fwyaf o'r merched, ond yn aml byddai'n mynd i helpu'r dynion yn y felin fawr, yn codi shîts alwminiwm ar y rholar. Chafodd hi ddim hyfforddiant a gallai'r gwaith fod yn beryglus. Mae'n cofio damwain yn fuan ar ôl iddi ddechrau. Cafodd hi ei brifo gan shît o aliwminiwm a oedd wedi dod yn rhy gyflym o'r rholar. Doedd hi ddim yn ddigon cyflym i symud allan o'r ffordd a thrawodd y shît hi yn ei choes.Mae'n cofio'r poen hyd at heddiw, ond dywedodd y ferch oedd i fod i ddangos i Mair beth i'w wneud 'pick it up.' Felly dyna wnaeth hi, a chario ymlaen. Gadawodd hi Ddolgarrog i gael ei merch ac aeth hi ddim yn ôl yno. Bu'n gweithio hefyd yn y ffatri rwber yn Llanrwst, lle roedden nhw'n gwneud dillad glaw, am gyfnod byr wedyn.

VSE005 Ann Owen, Attwood and Sawyer, Porthcawl

Gadawodd Ann yr ysgol yn 15 (1961) (dioddef o rhiwmatoid) a gweithiodd yn Woolworth’s cyn cael merch a thrïo am swydd yn Attwood’s. Cynigiwyd gwaith sodro iddi. Blwyddyn o hyfforddiant. Roeddent yn gwneud tlysau. Manylion y grefft. Cannoedd o gynlluniau - e.e. plu Cymreig. Ystafell haenellu. Gwneud clustdlysau Lady Diana, a mwclis Elizabeth Taylor a Pink Panther. Y prosesau gwahanol. Streic y glowyr - 1970au torri’r trydan a’r ffatri mewn anhrefn. Gorfod gweithio’r nos i wneud yr archebion a chael tâl. Wnaeth yr undeb ddim ei helpu. Roedd hi'n mwynhau hyfforddi eraill. Gweithio gyda phlwm - pothelli gwyn ar ei llaw- fflwcs heb ei wanedu. Asbestos hefyd - rhwygwyd e allan yn sydyn. Peiriant datseimio yn gollwng nwyon. Dim mygydau. Gwisgent oferôls ag A&S arnynt. Cafodd arthritis rhiwmatoid tra yno - i’r ysbyty a rhaid gadael. Câi rhai goruchwylwragedd eu bwlio i adael. Gweithiodd yno am 27 mlynedd (1969-97). Bu ganddi ail swyddi hefyd (caffes a chlybiau) i gynnal ei merch. Recordiau a chanu. Disgrifia’r tlysau gwahanol - mwclis Concorde; tiaras, crisialau Swarovski. Talai’r bosys am barti Nadolig a bocs o siocledi. Rafflo’r tlysau. Gweithiodd ar brosesau gwahanol - roedd sodro yn waith creadigol, yn gofyn am sgil.

VSW005 Gloria Brain, Ffatri Chloride, Ponthenri

Gadawodd Gloria yr ysgol yn 15 a bu’n cadw’r cartref ar ôl marw ei mam. Yna priododd yn 1954 (21 oed) a magu pump o blant. Yna dechreuodd yn y ffatri ar shifft yn 1972. Dechreuodd ar yr 'assembly' ac yna bu ar y 'process' – oedd yn fwy swnllyd oherwydd y peiriannau. Roedden nhw’n gwneud batris gwahanol. Doedd menywod ddim yn cael gweithio shifft nos. Roedd llwch yn yr adran 'process - cadmium'. Cafodd ddamwain ar ei bys. Lot o dynnu coes. Gadawodd yn 1979 gan fod y ffatri’n cau. Cofia sawl fflôt yn y carnifal. Bu’i mab yn gweithio yno a’i merched adeg y gwyliau.

VN006 Dilys Wyn Jones, Ffatri Staes, Caernarfon;Ffatri cocos, Caernarfon;Ferranti, Bangor

Gweithiodd Dilys yn y Ffatri Staes o pan oedd yn 15 oed, yn syth o'r ysgol. Bu'n gweithio ar wahanol linellau, ar wahanol rannau o'r corsedau. Roedd hi'n mwynhau gweithio yno, ond ar y cyfan yn meddwl bod gwaith ffatri yn ddiflas. Roedd y ffatri yn 'basic' iawn: “Llawr concrit oedd o, ac oedd ‘na lwch yna, calch oddiwrth y corsets, ‘sti. Oedden ni'n cael X-ray, bob blwyddyn. Roedd o (dyn) yn dod â dŵr i mewn mewn 'watering can', oedd o'n mynd rownd y lle fel na a watero'r llawr, i gadw'r llwch i lawr. Roedd 'na ffenestri fel oedd ar dŷ gwydr i fyny'r grisiau, a pan oedd hi'n haf, oedd hi'n berwi, oeddet ni'n cael dy gwcio'n fyw.” Bu hefyd yn gweithio yn ddiweddarach mewn ffatrïoedd eraill, megis y ffatri gocos yng Nghaernarfon ac yn Ferranti ym Mangor.

VSE006 Sylvia Ann Reardon, AB Metals, Abercynon;Copygraph, Trefforest

Disgrifia Sylvia ei mam yn gweithio fel glanhawraig ac yn croesawu faciwîs. Yna aeth i fyw mewn tŷ capel - caethwasanaeth. Roedd ei thad yn Gomiwnydd. Aeth Sylvia i Goleg Masnachol Clarke’s, gadael yn 18 (1966), gweithiodd i’r bwrdd trydan, yna’n ffatri Copygraph, Trefforest, roedd yn casáu yno a bu’n chwarae triwant. Yna aeth at gyflogwr mwya’r ardal AB Metals - i’r adran anfonebu lle gweithiai fel ci. Bu yno o 1959-1966. Teimlo fel cocsen bwysig yn yr olwyn. Ugain bws AB, er gorfod talu. Gwnaeth un camgymeriad enfawr gyda’r dogfennau allforio. Gwnâi’r ffatri diwnwyr ar gyfer teledu ac offer electronig arall. Manylion y swydd. Roedd rhai menywod yn gorfod arwyddo’r Ddeddf Gyfrinachau Swyddogol. Prosesau cymhleth. Nifer enfawr o gwsmeriaid. 4000 o weithwyr - diswyddiadau. Helpu ffrind i gael swydd mewn pwll glo. Ffyddlondeb i bobl ar eich llinell, ac yn eich swyddfa. Diwrnod cyntaf swyddfa orlawn ac ysmygu Woodbines. Lle gwych i weithio - rhoddodd hyder a medrau iddi. Cwyno am ddiffyg lle - tynnon nhw’r nenfwd lawr. Dim undeb i staff swyddfa - trefnu talu’n gyfrinachol. Dynion yn cael 75% yn fwy o gyflog na menywod. Bu’n gynrychiolydd Undeb. Cynilo gyda National Savings. Stori am roi 'dexadrine' ac amffetaminau i gyd-weithwyr i hybu cynhyrchiant. Symptomau diddyfnu wedyn. Cantinau ar wahân - swyddfa/llawr y ffatri. Bywyd cymdeithasol: mynd i glybiau; sgetsys. Cymryd gofal o fam ddi-briod. Doedd hi ddim yn cymysgu gyda merched llawr y ffatri. Rhoddodd y ffatri ryddid i fenywod. Miss AB. Cinio ysblennydd AB yng Nghaerdydd. Gadawodd gyntaf pan aeth ei gŵr i Huddersfield. Yr ail dro - dim pensiwn felly i weithio i lywodraeth leol.

VSW006 Di-enw, Morris Motors (Nuffields), Llanelli

Gadawodd y siaradwraig yr ysgol yn 1959 yn 15 oed a dechrau yn y ffatri yn 1960. Ei mam gafodd y swydd iddi. Roedd yn gweithio ar y rheiddiaduron. Gwaith ar dasg. Doedden nhw ddim yn stopio i siarad. Y targed - ugain mewn awr. Menywod oedd ar y rheiddiaduron yn bennaf - fyddai dynion ddim yn gwneud y gwaith yma. Dim ond bechgyn oedd yn mynd yn brentisiaid. Roedd menywod yn gadael yn feichiog 6½ mis. Doedd y job ddim yn cael ei chadw yn wag - gadawodd yn 1971. Aeth nôl bedair awr y noson ar ôl geni’r plant. Câi merched y tâl llawn yn 18 oed a dynion yn 21 oed - roedd cyflogau dynion bod amser yn fwy na rhai’r menywod. Caent ddisgownt ar gar - Mini efallai. Undebaeth. Amodau: gwisgo menig rwber oherwydd asid; damweiniau - collodd un bachgen ei fys; yr oerfel; 'Workers’ Choic'e ar y radio. Noda weithio mewn ffatri hufen ia ym Mhen-bre lle bu bron iddi lewygu oherwydd y cludfelt. Clwb Morris Motors - partïon Nadolig i’r plant.

VN007 Dafydd Llewelyn, Compactau James Kaylor, Caernarfon;Bernard Wardell, Caernarfon

Dechreuodd Dafydd fel prentis 'tool setter' yn ffatri compactau Kaylor ar ôl gadael yr ysgol yn bymtheg oed. Roedd am fod yn yrrwr a dim ond am flwyddyn y bu'n y ffatri cyn cael swydd ar fan y Co-op. Prif waith Dafydd yn y ffatri oedd mynd rownd i newid tŵls ar y 'presses', a gwthio'r compactau i mewn i dwnnel lle roedd gwres yn mynd arnyn nhw, a phethau eraill fel 'maintenance', ond 'tool setter' oedd o i fod. Doedd o ddim yn hoffi'r swydd achos y ffordd roedden nhw'n trin pobl, yn enwedig y ddau fforman, ond dywedodd bod y genod yn grêt. Pan oedd yn cerdded lawr trwy'r mashîns roedd y merched yn tynnu ei goes a gweiddi “Ti isio 'thrill'?” a fo yn bymtheg oed! Roedd yn sôn am fynd i'r cantîn, a bod dynes neis yn gadael iddo dalu yfory os nag oedd digon o bres gynno fo. Dim pryd o fwyd oedden nhw'n ei serfio yno, ond snacs. Ac roedd rhai o'r merched hŷn yn edrych ar ei ôl o, er bod nhw'n deud pethau bach gwirion pan oedd yn pasio heibio, cael hwyl, wincio a phethau. Bu'n gweithio mewn ffatri arall, Bernard Wardell, ar ôl gadael Kaylors am gyfnod byr, ond gwaith gyrru oedd ei brif waith trwy gydol ei oes.

VSW007 Di-enw, Morris Motors (Nuffields), Llanelli

Gadawodd y siaradwraig yr ysgol yn 15 oed yn 1959 ac ar ôl gweithio am gyflog isel mewn siop, dechreuodd yn Morris Motors yn 1962; ‘blynyddoedd hapusa mywyd i’. Roedd pobl, meddai, yn dweud ‘merched ffatri – comon’ ond doedd dim ymladd nac iaith anweddus yno. Roedd oriau’r ffatri yn fwy cymdeithasol. Cafodd gynnig mynd i Rydychen i ddysgu sut i hyfforddi cyflogeion ond roedd yn feichiog. Cafodd y rhybudd pan oedd 6½ mis yn feichiog (1969). Roedd sawl aelod o’r teulu’n gweithio yno. Dychwelodd fel goruchwylwrig (1970-4) gyda’r nos. Wedyn gweithiodd yn y Co-op. Yn Morris Motors roedd yn hoffi’r gwaith cyson, y gwyliau a’r awyrgylch hapus. Câi gweithwyr Rhydychen gyflogau uwch am yr un gwaith. Amodau: menig rwber, meddygfa a nyrs; damweiniau; yr oerfel, canu i 'Workers’ Choice'; ei gŵr yn anghymeradwyo’r gwaith. Stopiodd British Leyland y bonysau – targedau wrth yr awr nawr. Hwyl ar Noswyl Nadolig. Teimlai ei bod yn cael ei gwerthfawrogi yn y ffatri oherwydd roedd hi a’i hefeilles (VSW006) yn weithwyr da.